Năm Thìn qua đi nhường chỗ cho cho năm Tỵ tới. Năm Tỵ – năm con Rắn. Theo Âm lịch, cách tính ngày tháng theo sự vận chuyển của mặt trăng thì Rắn là con giáp thứ 6 trong 12 con giáp trong một tiểu chu kỳ.
Nói đến rắn, ấn tượng trong trí não và tình cảm của con người thì đó là loài bò sát, ăn bẩn, độc hại. Nhưng rắn lại đi vào kho tàng của Tục ngữ Việt Nam lí thú và sinh động như trong một bài viết công phu cách đây cũng vừa tròn hai giáp (1) “Nói về đặc điểm của loài rắn và cũng ám chỉ tính cách, hành động của con người có những câu: “Thẳng như rắn bò”, “Thao láo như mắt rắn ráo”, “Oai oái như rắn bắt nhái”, “Bạnh cổ như cổ hổ mang”, “Len lét như rắn mùng năm”… hoặc nói kẻ hay bịa đặt, ba hoa quá sự thật “vẽ rắn thêm chân”… hoặc lấy hình ảnh con rắn để nói đến tâm địa con người: “hang hùm miệng rắn”, “miệng hùm nọc rắn”, “ấp rắn trong lòng”, “khẩu Phật tâm xà”, “khẩu xà tâm Phật”, “rắn đổ nọc chỗ lươn”… Đối với những kẻ “khôn nhà dại chợ”, phản bội gia đình, tổ quốc đã có hành vi “cõng rắn cắn gà nhà”…Cũng từ sự lí thú đó, giở lại Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du đã từng được đánh giá kỳ tài trong sử dụng ngôn ngữ thơ vừa bác học vừa dân gian ta lại bắt gặp những câu Kiều dựng chân dung Hoạn Thư mang hơi thở…rắn: “ Bề ngoài thơn thớt nói cười/ Mà trong nham hiểm giết người không dao”. Nhân vật đã “đi vào” đời sống với tính cách, thủ đoạn đánh ghen có một không hai khi Thúc Sinh hồi gia dự định “trình báo” với phu nhân việc đã lấy lẽ Thúy Kiều thì mụ vờ như không biết, không hỏi đến mà trong lòng đã sắp đặt hết mọi việc “kinh thiên động địa” như chúng ta đã từng đọc Truyện Kiều. Dã tâm đó còn cách gọi tên nào chính xác hơn, “ấp rắn trong lòng”, “khẩu phật tâm xà”!
Trong thơ dân gian,(2) các hiệp sĩ rượu (theo xưng danh ngày nay) vẫn xem rắn là mồi nhậu đặc sản dân dã đầy khoái khẩu như rắn hầm sá, rắn nướng trui, rắn nấu cháo…Tất nhiên không thể thiếu rượu rắn.
Cần chi cá lóc, cá trê
Thịt chuột, thịt rắn nhậu mê hơn nhiều
Còn trong mảng đề tài tình yêu nam nữ ngọt ngào với những câu hò đối đáp kiểu dạng “mận – đào”, “lê – lựu”, ví von ẩn dụ của “bắc cầu dãi yếm”, “rơi khăn, mất áo”…từng là suối nguồn cho nhiều thế hệ thi nhân Việt, vậy mà rắn cũng chen mình góp mặt.
Những chàng trai, cô gái đi tìm bạn kết mối trăm năm cất lời giao duyên trong dịp hội hè đông vui, lao nhọc đồng áng với lời dẫn lai láng tình xuân: Con rắn hổ mang nằm cây thục địa/ Con ngựa nhà trời ăn cỏ chỉ thiên/ Phận em là gái thuyền quyên? Ai mà đối đặng kết nguyền phu thê”. Câu đố và lời đáp nhịp nhàng, dập dềnh như lúa đồng dậy thì lả lơi trong gió:
– Con gì có cánh không bay?
Con gì không cẳng chạy bay năm rừng?
– Con gà có cánh không bay
Con rắn không cẳng chạy bay năm rừng
– Con gì không chân đi năm rừng, bảy rú?
Con gì không vú nuôi chín, mười con?
– Con rắn không chân đi năm rừng bảy rú
Con gà không vú nuôi chín, mười con
Chẳng có gì lắt léo làm khó, đau đầu như kiểu cấu đố “không thế này mà là vật kia, cái nọ” (Dầu gì dầu không thắp/ Bắp gì bắp không rang…) với chàng trai. Cô gái còn tình tứ thúc giục:
– Anh vẽ rồng rắn làm chi?
Cho em mệt trí nghĩ suy đêm ngày!
Nói đi, nói đại, sợ gì?
Em đây hiểu được, tình này em trao!
Chẳng những thế, đôi lứa thề nguyền thủy chung son sắt cũng mượn hình tượng rắn ví von:
Đôi ta như rắn liu điu
Nước chảy mặc nước ta dìu lấy nhau
Trong thời khắc tương tư rắn thành chứng nhân ngọt ngào, đằm thắm:
Con quạ đen, con cò trắng
Con ếch ngắn, con rắn dài
Em trông anh trông mãi trông hoài
Trông cho thấy mặt thấy mày mới yên.
Rắn trở thành bạn thiết khi họ gặp bất trắc, khó khăn:
Con rắn không chân con rắn biết
Đá có ngọc ẩn thi đá hay
Tội thì thiếp chịu, vạ chi lây tới chàng.(3)
Rắn đáng sợ, gây hại, gây chết cho người nhưng trong môi trường giao duyên, rắn xe duyên kết tóc lứa đôi, rắn cũng thật đáng yêu lên bổng xuống trầm trong cung bậc tình dân gian muôn thuở.
Thị Trấn Gia – Ray, đầu năm Ất Tỵ 2025
NGUYỄN ANH DŨNG
(*) Các bài tham khảo:
(1), (2) “Rắn trong văn hóa dân gian – Rắn trong tục ngữ “ – Trần Trọng Trí.
(3) “Hình tượng con rắn trong Văn hóa Dân gian Tây Nam Bộ” – Ths Trần Minh Thương
(5) “Năm Tỵ nói chuyện Rắn” – Hương Giang Thái Văn Kiểm.
